تاریخ گره چینی

گره چینی و مشبک کاری به عنوان یکی از هنر های ایران زمین سالیان درازی است که در معماری کشور مورد توجه صاحبان هنر و هنر مندان خلاق ایرانی قرار گرفته است .تاریخ مشخصی از سر آغاز این هنر در ایران در دست نیست .برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت مشبک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفاء عباسی شروع و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.این هنر در دوره صفوی و سلجوقی در شهر اصفهان به رشد و شکوفایی رسید و اصفهان به عنوان خاستگاه آن مطرح گردید.
گره چینی به طور کلی عبارت است ار قرار دادن آلات گره در یک ترکیب هماهنگ و زیبا.
گره چین کسی است که بتوانداز عهده انجام تشخیص هنر گره چینی و ترسیم اشکال هندسی مربوط به آن انتخاب چوب مربوطه ،اندازه برداری از محل و بر آورد مصالح، فرم دادان انواع چوپ،ساخت و مونتاژ در و پنجره و شیوه های مختلف رنگ آمیزی بر آید.
از این سبک کار معمولا در ساخت درهای اماکن مقدسه ،مقابر،منابر،و از مشبک در پنجره های منازل و کاخ ها ، نرده ها استفاده می شده است.از دوران صفویه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوپ های مشبک رایج شده و اصطلاحاً به ارسی مشهور گردید.
گره چینی یا گره سازی علاوه بر معماری در اغلب هنر های دستی و سنتی ایران مانند سنگ تراشی، درودگری، منبت کاری، خاتم سازی، فزل کاری، قلمزنی روی فلز، سفالگری، قالیبافی، قلمکاری، صحافی و غیره دیده می شود و کاربرد دارد.
این هنر از دامنه ای بسیار وسیع برخورداراست و استادان این هنر درممالک مختلف اسلامی هر یک آن را با سلیقه قومی خود آمیخته و گره های بسیاری در بنا ها به وجود آورنده اند.
گره چینی، با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجر با وحدت گرای هندسی و به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته می شود. در واقع هندسی نقوش و گره کشی جز لاینفک این هنر به حساب می آید.
روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و رسم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام می شود سپس از روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده الگو یا قالب برداشته می شود و چارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود.گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای با یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را به وجود می آورند که هر چه ظریفتر باشند از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب، به ضخامت بند رسم شده، بریده و در عین حال چوب های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شود) از قالب آماده شده تهیه می شود سپس به وسیله اره پشت بنددار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ابزار روی آلتها ابزارمی زنند سپس دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه می شود (یا هر نوع اتصال دیگری که مورد نظر استاد کار باشد) و در آخر کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده انجام می شود.
ابزاری هایی که برای ساخت گره، مورد استفاده قرار می گیرد تقریباهمان ابزاری است که در یک کارگاه درودگری وجود دارد؛ مانند:انواع اره،رنده،گیره،میز کار،خط کش و .........
بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی و مورد توافق استادکاران چوب درخت چنار است که خوشبختانه این درخت ، درخت بومی ایران است چوب این درخت بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج،گلابی،گردو و عناب و چوب های درختان جنگلی ایران از نوع آزاد و راش هم برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

انواع اتصال در گره چینی:
در گره چینی اتصال گره آلات گره به کلاف ها به چهار چوب صورت می گیرد که این عمل به سه شیوه انجام می شود، انتخاب شیوه اتصال بستگی به اندازه نمونه و همچنین استحکام و زیبایی آن دارد:
الف- اتصال کم و زبانه: در این حالت با ساختن فاق در کلاف و زبانه در آلات اتصال انجام می گیرد، اندازه فاق و زبانه نسبت به ظرافت کار (زیبایی) و استحکام، بین چند میلیمتر تا چند سانتیمتر خواهد بود.
ب-اتصال کند:در این اتصال یک طرف تیره با قید آلت به اندازه چند میلیمتر زبانه شده در کلاف نیز به همان اندازه سادگی (فرورفتگی) در می آورند و پس از آغشته کردن سادگی و زبانه به سیریشم با چسب مناسب دیگر هر دو را سوار و چفت می کنند.
ج-اتصال نیم –نیم: در این اتصال همان طور که از نامش مشخص است،نیمی از ضخامت آلات را برداشته به همان اندازه نیز در کلاف به شکل خزانه گود می اندازند؛ سپس هر دو را با سیریشیم یا چسب مناسبی به هم چسبانده به هم میخ کوبی می کنند تا جای بازی نداشته باشد.این اتصال از اتصال کند قویتر بوده و استحکام آن با اندازه اتصال کم و زبانه نیست.بهترین نمونه های گره چینی ایران را می توان در عمارت چهل ستون و هشت بهشت در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی اصفهان ،یزد و کاشان مشاهده نمود.
استادان بی دلیل این هنر مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان است که آثار با ارزشی از او در مقرنس کاری،قطار بندی،رسمی بندی، مشبک، و گره چینی در عتبات عالیات و بنا های تاریخی اصفهان و موجود است.کلیه درها و پنجره های هتل عباسی نیز از آثار این هنرمند است.
از دیگر استادان این هنر اصیل و قدیمی می توان به مرحوم استاد مهدی عشاقی ، استاد علی عباس عشاقی ، استادعلی عباس غشاقی ،استاد مهدی اولیائی و استاد علی مظاهری اشاره کرد.
خانه تاریخی بخردی ها در اصفهان که قدمت قاجاری دارد صاحب عالیترین شکل هنر گره چینی است، این هنر مستظرفه سنتی و تقریبا فراموش شده،در تزیینات در و پنجره داخلی ساختمان در سرتاسر ایران زمین است.در گره چینی این بنای قاجاری، شاهد چیدمان هنرمندانه قطعات خرد و ریز آییه در کنار تکه های بسیار ظریف و نازک چوب با طرح های بسیار زیبای هندسی و اسلیمی در ترئین پنجره اصلی پنجدری این بنای نفیس تاریخی هستیم.
بعد از گذشت سالیان دراز این هنر مانند بعضی از هنر های اصیل و بی بدیل رو به فراموشی گذاشته است به گونه ای که چندی پیش ضریج چوبی گره چینی شده امامزاده یحیی (ع) همدان جای خود را به یک ضریح فلزی داده.امیدواریم این هنر با تاریخچه ای مثال زدنی که در هنر ما دارد از خاطرات مجو نشود و هر روز شاهد ورود اساتید و نخبگان به این زمینه هنری باشیم تا از این طریق گره چینی نیز مانند بسیاری از هنر های ما که گرد فراموشی بر رویشان نشسته به تاریخ نپیوندد.